Βαλκανική χερσόνησος

Είναι η ανατολικότερη από τις τρεις ευρωπαϊκές χερσονήσους που βρέχονται από τη Μεσόγειο. Τα όριά της είναι μερικώς ακαθόριστα, επειδή δεν υπάρχει ένα σαφές διαχωριστικό φράγμα στα βόρειά της, όπου συνδέεται σε μήκος περίπου 1.200 χλμ. με τον ηπειρωτικό κορμό της Ευρώπης. Συμβατικά χαρακτηρίζεται ως Β.χ. η περιοχή που εκτείνεται Ν της γραμμής που χαράζουν οι ποταμοί Κούπα, Σάβος και Δούναβης, ανάμεσα στην Αδριατική και στο Ιόνιο Δ, στο Αιγαίο, στη Θάλασσα του Μαρμαρά και στη Μαύρη θάλασσα Α. Όπως δείχνει η ίδια η ονομασία της (από το τουρκικό μπαλκάν που σημαίνει γενικά βουνό), πρόκειται για ορεινή περιοχή με περίπλοκη μορφολογία που διαμορφώθηκε σε διαφορετικές γεωλογικές εποχές. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κύριες ζώνες: τη δυτική, που καταλαμβάνουν οι Δειναρικές Άλπεις, νεότερης προέλευσης και καρστικής δομής, την ανατολική ζώνη, με το μεγάλο τόξο του Αίμου, και την κεντρική ζώνη στην οποία υψώνεται ο κρυσταλλοσχιστώδης όγκος του θρακο-μακεδονικού συγκροτήματος. Βόρεια του Αίμου εκτείνεται το βαθύπεδο του Δούναβη, νότια το βαθύπεδο του Έβρου αυτές είναι οι μεγαλύτερες πεδινές εκτάσεις της χερσονήσου, της οποίας είναι μεγάλος ο διαμελισμός, δεν είναι σπάνιες όμως και οι μεγάλες κοιλάδες που προσφέρονται για γεωργική εκμετάλλευση και έχουν κατά συνέπεια αρκετά πυκνό πληθυσμό. Οι ακτές σχεδόν παντού έχουν μεγάλο διαμελισμό, με πολλά νησιά (Δαλματικά, Ιόνια, Κυκλάδες, Σποράδες κλπ.). Η Β.χ. παρουσιάζει στο σύνολό της φτωχή υδρογραφία, κι αυτό έως ένα σημείο οφείλεται σε καρστικά φαινόμενα της δειναρικής και της αιγαιοπελαγίτικης ζώνης. Στα βόρεια, το μεγάλο λεκανοπέδιο των Σάβου και Δούναβη δέχεται τα νερά του Κούπα, του Δρίνου, του Μοράβα και του Ίσκερ. Οι κυριότεροι ποταμοί που εκβάλλουν στο Αιγαίο είναι ο Έβρος, ο Νέστος, ο Στρυμόνας, ο Αξιός και ο Πηνειός· στην Αδριατική ο Ναρέντα (Νάρων), ο Δρίνος και ο Αώος· στο Ιόνιο, ο Άραχθος και ο Αχελώος. Και οι λίμνες επίσης της Β.χ. δεν είναι πολύ μεγάλες. Στη Μακεδονία και στη Δαλματία βρίσκονται λιμναίες λεκάνες καρστικής προέλευσης, ενώ στις παραθαλάσσιες πεδιάδες υπάρχουν πολλές που οφείλουν την ύπαρξή τους σε ποτάμιες αποθέσεις, οι οποίες εμπόδισαν την ελεύθερη κάθοδο των υδάτων. Κυριότερες λίμνες είναι της Σκόδρας (Σκούταρι) στα σύνορα μεταξύ Αλβανίας και (Νέας) Γιουγκοσλαβίας, της Οχρίδας μεταξύ Αλβανίας και Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας και της Πρέσπας μεταξύ Αλβανίας, Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας και Ελλάδας. Η ανισομερής κατανομή των ορεινών ανάγλυφων, τα οποία διευκολύνουν ή εμποδίζουν το πέρασμα των θαλάσσιων ανέμων, που συχνά είναι κατάφορτοι από υγρασία, αλλά και των ηπειρωτικών που είναι ξηρότεροι, γίνεται αιτία μεγάλης κλιματικής ποικιλίας. Επικρατούν τα κλίματα ηπειρωτικού τύπου στις ορεινές ζώνες και στην πεδιάδα του Δούναβη και τα μεσογειακού τύπου στις παράκτιες ζώνες και στις κοιλάδες που είναι ανοιχτές προς τη θάλασσα. Η βλάστηση είναι ανάλογη με τις κλιματολογικές συνθήκες: στο εσωτερικό υπάρχουν πολλά δάση από κωνοφόρα πλατάνια, καρυδιές, καστανιές· στις παράκτιες περιοχές ευδοκιμούν η ελιά, το αμπέλι, η βελανιδιά, η δάφνη, και γενικά η μεσογειακή χλωρίδα. Η οικονομία της περιοχής είναι κατά παράδοση αγροτική. Οι καλλιέργειες στις οποίες στηρίζεται είναι δημητριακά, πατάτες, φρούτα, καπνός, τριαντάφυλλα για αιθέρια έλαια (Βουλγαρία). Σημαντικός είναι ο δασικός πλούτος που τροφοδοτεί τη βιομηχανία κυτταρίνης και χάρτου. Η κτηνοτροφία είναι διαδεδομένη στα βόρεια και βορειοδυτικά (βοοειδή), στη Βοσνία, στο Μαυροβούνιο και στη Μακεδονία (αιγοπρόβατα). Υπάρχει επίσης ανεπτυγμένη αλιεία. Ο πλούτος του υπεδάφους παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία και είναι αρκετά υπολογίσιμος: σίδηρος, μόλυβδος, κάρβουνο, πετρέλαιο, βωξίτης και χαλκός είναι τα κυριότερα ορυκτά προϊόντα, που επέτρεψαν τη δημιουργία βιομηχανικών συγκροτημάτων σιδηρουργίας, μηχανολογικού εξοπλισμού, πετρελαιοχημείας κλπ. Τα τελευταία χρόνια πρόοδο σημείωσε και η τουριστική κίνηση. Ο μεγάλος διαμελισμός της ορεογραφικής διάταξης είχε αποφασιστική επίδραση στην εγκατάσταση των πληθυσμών και στις μεταξύ τους σχέσεις. Πολιτικά, η Β.χ. περιλαμβάνει την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, την Αλβανία, την Ευρωπαϊκή Τουρκία (Ανατολική Θράκη), τη (Νέα) Γιουγκοσλαβία, την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, την Κροατία, τη Σλοβενία και μεγάλο τμήμα της ανατολικής Ρουμανίας (Δοβρουτσά). Μεγάλη είναι η ποικιλία των εθνικών στοιχείων (Σλάβοι, Τούρκοι, Έλληνες, Ρουμάνοι, Αλβανοί κλπ.), εξαιτίας των διεισδύσεων διάφορων λαών από την ανατολική Ευρώπη και την Ασία. Ιστορία.Με τον βαθμιαίο διαχωρισμό του Δυτικού από το Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος, η Β.χ., που διοικητικά ήταν διαιρεμένη στις επαρχίες της Αχαΐας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Θράκης, της Μοισίας και του Ιλλυρικού, γνώρισε την επιδρομή των Γότθων, που νίκησαν τον αυτοκράτορα Βαλέντιο στην Αδριανούπολη (378 μ.Χ.). Αργότερα, οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι, Σλάβοι οι πρώτοι, Μογγόλοι που γρήγορα εκσλαβίστηκαν οι δεύτεροι, κατέλαβαν εκτεταμένα εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά με τον εκχριστιανισμό τους μπήκαν στη σφαίρα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, δημιουργώντας βασίλεια που γνώρισαν εποχές ακμής. Τον 14o αι. οι Τούρκοι κινήθηκαν από τη Μικρά Ασία για την κατάληψη και των βαλκανικών εδαφών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και, αφού νίκησαν τα βασίλεια των Σέρβων και των Βουλγάρων στο Κοσσυφοπέδιο και στο Τίρνοβο, κατέλαβαν το 1453 την ίδια την Κωνσταντινούπολη, καταστρέφοντας ό,τι είχε απομείνει από τη χιλιετή Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ωστόσο, οι Έλληνες και οι άλλοι χριστιανικοί λαοί της Β.χ., αν και δοκιμάστηκαν σκληρά, διατήρησαν τα εθνικά τους χαρακτηριστικά και τις θρησκευτικές και εθνικές τους παραδόσεις. Γι’ αυτό, όταν η Οθωμανική αυτοκρατορία άρχισε να παρακμάζει στο τέλος του 18ου αι., ήταν σε θέση να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους. Δημιουργήθηκε έτσι το ιδιαίτερα πολύπλοκο Ανατολικό Ζήτημα (βλ. λ.) εξαιτίας της σύγκρουσης των συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων στη Β.χ. Το 1821 επαναστάτησαν οι Έλληνες. Ύστερα από ηρωικό αγώνα, που προκάλεσε τη φιλελληνική κίνηση των φιλελευθέρων της Ευρώπης, η Τουρκία και οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις αναγνώρισαν τη δημιουργία ενός μικρού ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου (1830). Στο μεταξύ, και κατά τη διάρκεια ολόκληρου του αιώνα, κινήθηκαν και οι άλλοι βαλκανικοί λαοί, μολονότι οι επαναστατικές απόπειρες καταπνίγονταν πάντα άγρια από τους Τούρκους. Στο συνέδριο των Παρισίων (1856) οι Σέρβοι, που ήδη από το 1815 είχαν αναγκάσει τον σουλτάνο να τους παραχωρήσει αυτονομία κάτω από εθνικό αρχηγό, πέτυχαν την αναγνώριση και την εγγύηση από μέρους των δυνάμεων των προνομίων που είχαν ανακτήσει. Παράλληλα, ενισχύθηκε η αυτονομία των ηγεμονιών της Μολδαβίας και της Βλαχίας, παρότι κατά τόπους οι ηγεμονίες αυτές έμειναν υποτελείς στους Τούρκους. Από τα μέσα του 19ου αι. το κίνημα των εθνοτήτων προχωρούσε ασυγκράτητο. Τα κινήματα, ωστόσο, στις βαλκανικές χώρες καταπνίγονταν βάρβαρα από τους Τούρκους. Οι Ρώσοι, με το πρόσχημα πως ήθελαν να βοηθήσουν τους ορθόδοξους σλαβικούς λαούς της Β.χ., κήρυξαν πόλεμο εναντίον της Τουρκίας, κατέβαλαν την τουρκική αντίσταση στην Πλέβνα και έφτασαν μέχρι τις πύλες της Κωνσταντινούπολης υποχρεώνοντας τον σουλτάνο να υπογράψει τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (Μάρτιος 1878). Με τη συνθήκη αυτή η Ρωσία πραγματοποιούσε τις πανσλαβικές επιδιώξεις της, κυρίως με την ίδρυση μεγάλου αυτόνομου βουλγαρικού κράτους. Όμως, οι Μεγάλες Δυνάμεις, που τα συμφέροντα και το γόητρό τους θίγονταν ιδιαίτερα, επέβαλαν στο κράτος του τσάρου την αναθεώρηση των όρων της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου και στο συνέδριο του Βερολίνου (Ιούνιος-Ιούλιος 1878) καθόρισαν τη νέα μορφή των Βαλκανίων που έμεινε σχεδόν αναλλοίωτη έως το 1913. Η νέα διαμόρφωση των βαλκανικών πραγμάτων όξυνε την αντιζηλία μεταξύ Ρωσίας και Αυστρίας και αύξησε γενικά τους διεθνείς ανταγωνισμούς, που τελικά οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο (1914). Η επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908 είχε σκοπό να εκτουρκίσει τις ξένες εθνότητες και να ανανεώσει τη δύναμη της άλλοτε Οθωμανικής αυτοκρατορίας μετασχηματίζοντάς την σε σύγχρονο κοινοβουλευτικό κράτος· στο σύνολό της η επανάσταση αυτή δεν πέτυχε τους σκοπούς της και η Τουρκία δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τον συνασπισμό των βαλκανικών κρατών που έγινε το 1912. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι (βλ. λ. παρακάτω) του 1912-13 περιόρισαν τις ευρωπαϊκές κτήσεις της Τουρκίας σε τμήμα της Θράκης και στα παράλια των Στενών. Στα εδάφη της Β.χ. παγιώθηκαν τα κράτη που υπήρχαν μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1990, δηλαδή η Ελλάδας η Ρουμανία, η Γιουγκοσλαβία, η Βουλγαρία και η Αλβανία, με αλλαγές στα αντίστοιχα σύνορα, ύστερα από τον Α’ και τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Το Μαυροβούνιο το κατέλαβε η Σερβία το 1918 και έκτοτε ανήκει στο νέο γιουγκοσλαβικό κράτος, το οποίο δημιουργήθηκε τότε. Η Β.χ. βρέθηκε και πάλι στο κέντρο της επικαιρότητας στις αρχές της δεκαετίας 1990-2000 μετά τις αλλαγές που σημειώθηκαν στην ανατολική Ευρώπη και ιδιαίτερα μετά τις συγκρούσεις στη Γιουγκοσλαβία μεταξύ των Σέρβων και όλων των εθνοτήτων που ζούσαν έως τότε στην ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβία. Είχαμε λοιπόν τον σχηματισμό νέων κρατών (κατά σειρά ανεξαρτητοποίησης, Σλοβενία, Κροατία, FYROM-Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Βοσνία-Ερζεγοβίνη), τα περισσότερα μετά από αιματηρούς εμφύλιους πολέμους (με εξαίρεση τη Σλοβενία και τη FYROM) στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, αλλά και με μια εύθραυστη ισορροπία στα σύνορα της (Νέας) Γιουγκοσλαβίας (Μαυροβούνιο, Κοσσυφοπέδιο), μεταφέροντας στον 21ο αι. εθνικά προβλήματα που έχουν τις ρίζες τους στον 19ο. Βασικό γνώρισμα του τοπίου της Βαλκανικής χερσονήσου είναι οι ορεινοί όγκοι· στη φωτογραφία, τα στόμια του Κάταρο στην Αδριατική (φωτ. Igda). Οι ακτές της Βαλκανικής χερσονήσου έχουν σχεδόν παντού μεγάλο διαμελισμό· στη φωτογραφία, παραλία στη Μαύρη Θάλασσα (φωτ. Sef). Ο Δούναβης κοντά στη Νικόπολη, στα σύνορα Βουλγαρίας–(Νέας) Γιουγκοσλαβίας· ο ρους του αποτελεί κατά μεγάλο μέρος τα βόρεια όρια της Βαλκανικής χερσονήσου (φωτ. News Blitz).